Svaka umjetnost je propaganda, napisao je Džordž Orvel 1940. godine, “ali nije svaka propaganda umjetnost.” Malo ko bi se usudio da polemiše sa drugim dijelom ovog citata. U jezivim blebletanjima “Majn Kampfa” nema ničeg umjetničkog. Ali prvi dio ove Orvelove tvrdnje izgleda tačno samo ako koristite široku definiciju propagande. Danas velika umjetnička djela rijetko služe ciljevima neke vlade. Mogu promovisati određene ideje, ali to obično nije razlog zašto ih ljudi cijene. Knjige sa liste koja slijedi, međutim, djelimično potvrđuju prvi dio Orvelove tvrdnje. Vlade ili ideološke grupe su ili podsticale njihove autore da ih napišu, ili su promovisale njihova djela u političke svrhe, pišu Vijesti.

Poznati pisci kroz istoriju često su se nalazili na raskrsnici između umjetnosti i ideologije, balansirajući između ličnog izraza i pritisaka društveno-političkih okolnosti. Njihova djela nerijetko su služila kao oruđe propagande, bilo svjesno ili nesvjesno, oblikujući javno mnjenje i utirući put idejama koje su odražavale duh vremena. U nekim slučajevima, pisci su pristajali da budu glasnici vladajućih režima, dok su drugi, vođeni etičkim načelima, koristili pero kao oružje otpora. Bez obzira na kontekst, njihov odnos prema propagandi ostaje složen i višeslojan, postavljajući pitanje granica između umjetničke slobode i političke instrumentalizacije riječi.

Sovjetski diktator Josif Staljin opisao je jednom prilikom pisce kao “inženjere ljudske duše” i ustvrdio da je “proizvodnja duša važnija od proizvodnje tenkova”. Vjerovao je da je književnost moćno političko oruđe, toliko da je bio spreman da pogubi pisce čija je djela smatrao izdajničkim prema Sovjetskom Savezu.

Sličan komentar, u vrijeme Hladnog rata, imao je jedan od šefova CIA: “Knjige se razlikuju od svih drugih propagandnih medija prvenstveno po tome što jedna jedina knjiga može značajno da promijeni stav čitaoca do mjere koja ne može da se uporedi sa uticajem nijednog drugog medija”. Takođe je knjige nazivao “najvažnijim oružjem strateške propagande”.

Tokom Hladnog rata, zapadne obavještajne službe finansirale su pisce, ponekad i veoma dobre. CIA je osnivala književne časopise u Francuskoj, Japanu i Africi. Jedan od ciljeva bio je suprotstavljanje cenzuri autokrata. Drugi je bio učiniti globalnu kulturu naklonjenijom zapadnim interesima. Britanske obavještajne službe su naručivale književna djela koja su podržavala imperiju. Neki pisci su svjesno nudili svoje pero državi; drugi nisu shvatali da će vlade ili grupe promovisati njihov rad. Ovo je šest knjiga, prema izboru britanskog “Ekonomista”, sve od autora vrijednih pažnje, koje su – na ovaj ili onaj način – djela propagande.

“Oči Azije” Radjarda Kiplinga

Uloga Radjarda Kiplinga kao propagandiste Britanske imperije često se zaboravlja. Britanska obaveštajna služba je angažovala pisca tokom Prvog svjetskog rata da piše fikciju koja je imala za cilj da oslabi indijski nacionalizam. Godine 1916, britanski zvaničnik Džejms Danlop Smit poslao je Kiplingu privatna pisma indijskih vojnika koji su se borili u Francuskoj. Smit je zamolio Kiplinga da ih prepravi kako bi uklonio bilo kakve proindijske ili revolucionarne sentimente. Američki časopis “The Saturday Evening Post” objavio je četiri takva pisma između maja i juna 1917. godine (tri su objavljena u londonskom “Morning postu”). Kipling je stavio svoje ime na njih tek kada ih je sakupio u knjigu pod nazivom “Oči Azije”. Pisac je rekao Danlop Smitu da je prilikom prepravljanja pisama “donekle pojačao duh koji je mislio da stoji iza njih”. U stvarnosti, njegove izmjene su bile mnogo kreativnije od toga.

Pretvarajući vojnikove epistole u fikciju, Kipling ih je sanitizovao. Uklonio je žalbe poput “mi smo kao koze vezane za kolac mesara” i ubacio divljenja vrijedne opise Britanije, predstavljajući je kao zemlju ispunjenu “zlatnim nameštajem, mermerom, svilom, ogledalima”. Britanska obavještajna služba je bila zadovoljna onim što je pročitala. Kipling je pitao Danlop Smita da li je uočio neku “grešku u kastinskom ili mentalnom pogledu likova”. Izgleda da nije. Mnogi čitaoci su divili onome što je jedan kritičar (pišući o romanu “Kim”) nazvao Kiplingovim “pozitivnim, detaljnim i nestereotipnim portretom” indijskog naroda. Međutim, njegova uloga propagandiste zamaglila je njegovu viziju.

“Doktor Živago” Borisa Pasternaka

Tokom Hladnog rata, CIA je nastojala da potkopa cenzuru u Sovjetskom Savezu tajno promovišući distribuciju knjiga i časopisa. Špijuni su slali romane Fjodora Mihajloviča Dostojevskog, Lava Nikolajeviča Tolstoja i Vladimira Nabokova. Njihov omiljeni autor bio je Boris Pasternak. Njegov roman “Doktor Živago” imao je “veliku propagandnu vrijednost”, kako je navedeno u jednom CIA memorandumu iz 1958. godine. Možda se čini iznenađujućim da se to kaže za ljubavnu priču, ali CIA je bila zainteresovana ne samo za “izazovnu prirodu” romana, već i za “okolnosti njegovog objavljivanja”. Sovjetski književni časopisi i izdavačke kuće su zabranile knjigu. Jedna od njih je navela Pasternakovu “zlobu” i njegovo “neprihvatanje” socijalizma kao razlog.

Sovjetima se nije dopadala ni njegova religiozna revnost. Italijanski književni agent je prokrijumčario rukopis romana “Doktor Živago” u Italiju, gdje je objavljen 1957. godine. CIA je u tome vidjela “priliku da sovjetski građani počnu da se pitaju šta nije u redu s njihovom vladom, dok se istovremeno jedno vrhunsko književno djelo, autora priznatog kao najvećeg živog ruskog pisca, ne može ni pronaći u sopstvenoj zemlji”. Špijunska agencija je stoga objavila knjigu na ruskom jeziku. Distribuirala je više od 1.000 primjeraka uz pomoć agenata u Istočnoj Evropi i dijelila ih na Svjetskoj izložbi u Belgiji 1958. godine. Nadala se da će objavljivanje na originalnom, ruskom jeziku utrti put da Pasternak osvoji Nobelovu nagradu. On ju je dobio, ali su ga Sovjeti primorali da je odbije. Nije doživio da vidi kako je “Doktor Živago” postao filmski hit 1965. godine.”

“Čitati Lolitu u Teheranu” Azar Nafisi

Azar Nafisi, iranska emigrantkinja i profesorka engleskog jezika, stekla je slavu 2003. godine kada je objavila svoje memoare o Islamskoj revoluciji. “Čitati Lolitu u Teheranu” odmah je postalo hit u Sjedinjenim Američkim Državama, gdje se 117 nedjelja zadržalo na listi bestselera “Njujork tajmsa”. Svakog četvrtka prije podne, u Islamskoj republici Iran, za vrijeme diktature ajatolaha Homeinija, hrabra i nadahnuta profesorka Azar Nafisi tajno okuplja sedam svojih najboljih studentkinja u tajnoj književnoj radionici u kojoj čitaju i proučavaju zabranjene klasike zapadne književnosti.

Dok islamski odredi za zaštitu morala sprovode racije u Teheranu, fundamentalisti zauzimaju univerzitet, a cenzori guše umjetničku slobodu, djevojke u književnoj radionici Azar Nafisi izlažu se opasnosti odbacujući zakonom propisani zar i uranjaju u svjetove Džejn Ostin, Skota Ficdžeralda, Henrija Džejmsa i Vladimira Nabokova. Priča Azar Nafisi prikazuje fascinantan portret iransko-iračkog rata doživljenog iz Teherana, dajući nam rijedak uvid, iznutra, u život žene u revolucionarnom Iranu. Studentkinje gospođe Nafisi su djeca Islamske Republike koja se bune protiv zabrane knjiga i “trulog i obmanjujućeg pretjerivanja” zvanične retorike.

Međutim, knjiga duguje zahvalnost institucijama koje nisu tipične za književne memoare. Gospođa Nafisi se zahvaljuje fondaciji “Smith Richardson”, koja nastoji da “promoviše američke interese i vrijednosti u inostranstvu”, za grant koji joj je pomogao da napiše knjigu. “Samo kroz književnost možemo da stanemo u tuđe cipele”, piše Nafisi. Za zapadne čitaoce, “Čitati Lolitu u Teheranu” je prosvjetljujuće, baš kao što je bilo i za njene studentkinje. Knjiga, za koju Amerika i dalje gaji nade da će biti uticajna, takođe podržava oštar sud o vladajućoj teokratiji u Iranu.

“Sto godina samoće” Gabrijela Garsije Markesa

Amerika je zabranjivala Gabrijelu Garsiji Markesu ulazak u zemlju tri decenije zbog njegove povezanosti sa Komunističkom partijom Kolumbije 1950-ih. Nakratko je bio i član partijskog ogranka. Međutim, kolumbijski časopis “Mundo Nuevo”, koji je finansirala CIA, objavio je dva poglavlja njegovog remek-djela “Sto godina samoće” godinu dana prije nego što je knjiga objavljena, 1967. godine. U tim odlomcima nije bilo priče o “Banana masakru” nad radnicima kompanije “United Fruit” iz 1928. godine, kada je kolumbijska vojska, pod američkim pritiskom, ubila oko 75 štrajkača.

Ono što je “Mundo Nuevo” objavio bili su opisi Kolumbije u stilu koji će kasnije biti poznat kao magijski realizam. Časopis, koji je uglavnom objavljivao proameričke i antikomunističke članke, pokazao je da je otvoren i za djela političke ljevice. Jedan agent CIA nazvao je ovaj pristup “fidelismo sin Fidel” (fidelizam bez Fidela), komunistički kredo Fidela Kastra bez njegove antiameričke revolucije. Markes je bio bijesan kada je saznao da časopis finansira CIA. U pismu svom uredniku Rodrigezu Monegalu, napisao je da se osjeća iznevjereno i kao rogonja.

“Mjesec je zašao” Džona Stajnbeka

U junu 1940. godine, dva dana nakon potpisivanja primirja između Francuske i Njemačke, budući nobelovac Džon Stajnbek pisao je američkom predsjedniku Frenklinu Ruzveltu, predlažući da njegova administracija sprovede “trenutnu, kontrolisanu i promišljenu” propagandu. Stajnbek je slijedio sopstveni savjet, napisavši priču kako bi inspirisao ljude okupirane Evrope da se pobune protiv nacista. Roman “Mjesec je zašao” odvija se u neimenovanoj evropskoj zemlji koju je okupirala fašistička sila.

Ova fiktivna zemlja, piše Stajnbek, posjeduje surovost Norveške, lukavost Danske i razum Francuske. Osvajači, predvođeni pukovnikom Lanserom, bore se da uguše pobunu. Pripadnici otpora protiv nacista preveli su roman i prokrijumčarili ga u Norvešku, Dansku i Francusku. Godine 1945, nakon završetka rata, norveški kralj dodijelio je Stajnbeku Orden slobode zemlje za njegov doprinos evropskim pokretima otpora.

“Partizani” Pitera Matisena

Kada je CIA osnovana 1947. godine, zapošljavala je mnoge diplomce Univerziteta Jejl. Piter Matisen bio je jedan od njih. Agencija ga je poslala u Pariz, gdje je kao paravan koristio činjenicu da piše roman, priču koju je njegov nadređeni u CIA u Parizu smatrao “slabom”. Matisen je zaista napisao roman u Parizu, zapravo dva. Drugi, “Partizani”, prati Barnija Senda, pariskog novinara američke novinske agencije, u potrazi za bivšim vođom Francuske komunističke partije, kojeg se nada da će intervjuisati. Taj komunista je pomogao Sendu da pobjegne iz Španskog građanskog rata kada je bio dijete. Roman prikazuje tako detaljno poznavanje rada partije da je “Čikago tribjun” u recenziji sugerisao da bi njegov autor trebalo da se vrati u Moskvu. Ipak, njegove simpatije su očigledno bile na strani Zapada. Send komuniste vidi kao sebične i neiskrene, a njegov patriotizam raste. Samosvjesna proza kojom je “Partizani” napisan nagovještava sljedeću fazu Matisenove karijere. On je osnovao “Paris Review”, književni časopis koji je takođe koristio kao paravan za špijuniranje ljevičarskih američkih umjetnika i intelektualaca koji su se nastanili u Parizu. CIA je smatrala da je to mnogo bolji paravan za njene špijunske aktivnosti. “Partizani” nisu Matisenovo najbolje djelo. On je jedini pisac koji je osvojio Nacionalnu književnu nagradu SAD-a i za fikciju i za publicistiku. Ipak, lutajući Parizom, Send podsjeća čitaoce da Matisen svoje ljevičarske prijatelje nije posmatrao samo iz ljubavi prema umjetnosti.

Izvor: Vijesti