Jedan od najsvjetlijih primjera žrtvovanja u Prvom svjetskom ratu bila je Mojkovačka bitka na Badnji dan i Božić 1916, kada je Sandzačka vojska Kraljevine Crne Gore zaustavila austrougarsku ofanzivu i pomogla srpskoj vojsci da se povuče iz pravca Peći preko albanskih i crnogorskih planina ka Jadranskom moru i kasnije Krfu.
Mojkovačka bitka je vođena 6. i 7. januara 1916. godine u okolini Mojkovca i njom je komandovao serdar Janko Vukotić. To je ujedno bila i posljednja vojna operacija Vojske Kraljevine Crne Gore, koja 1918. godine ulazi u sastav Kraljevine SHS, kasnije Jugoslavije.
Mojkovačka bitka je zapravo završna faza jedne veće vojne operacije, a odnosi se na dejstvo crnogorske Sandzačke vojske, koja je branila front od Višegrada do Mojkovca od oktobra 1915. do januara 1916. godine.
U početku nije bilo većih okršaja, ali kada je austrougarska vojska primjetila da srpska vojska ima namjeru da se povlači preko teritorije Kraljevine Crne Gore, shvatila je da bi presecanjem tog povlačenja u potpunosti razorila srpsku vojsku i istovremeno zauzela Crnu Goru.
Tada austrougarska vojska sva raspoloživa sredstva šalje u tom pravcu. Glavni dio austrougarske vojske, 20.000 vojnika sa oko 70 topova, nalazio se na liniji Rožaje – Sjenica – Bijelo Polje.
Drugi dio je napadao iz pravca Pljevalja prema Priboju i dalje prema Mojkovcu i Bijelom Polju. U Boki su bile koncentrisane jake trupe sa više od 200 topova usmjerenih ka Lovćenu.
Stanje u crnogorskoj vojsci bilo je veoma teško. Vojnici su bili slabo obučeni, posebno za zimske uslove. Nosili su ono što su od kuće ponijeli.
Ukupan broj vojnika u crnogorskoj Sandzačkoj vojsci na Mojkovcu bio je oko 6.500, a predvodio ih je serdar Janko Vukotić.
Austrougarska vojska je angažovala dvije divizije: 53. generala Pongraca i 62. generala Kalzera. Ukupno je bilo 14.000 dobro naoružanih i obučenih boraca, uz rezervu i logističku podršku. Snage koje su obezbjeđivale krila ovim dvijema divizijama činilo je 20.000 vojnika pod komandom generala Rajnera, uperenih ka Mojkovcu i Tari.
Vojska je bila opremljena puškama, tzv „mauzerke“, zatim sa 45 topova i na desetine mitraljeza i ogromnom municijom koja se nije štedjela.
Do glavnog okršaja došlo je u okolini Mojkovca. Na Badnji dan, 6. januara, general Rajner izdaje naredbu za napad, misleći da će naići na nespremnu crnogorsku vojsku.
Na udaru 6. austrougarskog puka, na Razvršju i Bojinoj njivi našao se Donjomorački bataljon Kolašinske brigade. Uz juriše i protivjuriše položaji su naizmenično prelazili sa jedne na drugu stranu, ali je Donjomorački bataljon uspeo da zadrži položaj do popodne.
Poslije toga, pod snažnim udarom topova i jurišima, austrougarska vojska uspjeva da osvoji Bojinu njivu, ali ostali djelovi Kolašinske brigade, posebno oni sa Razvršja koje je bilo strategijska tačka za prodor ka Mojkovcu, čvrsto su zadržali neprijatelja.
Osvajanjem Bojine njive i Uloševine, Austrougari su ugrozili ključnu odbranu „mojkovačkih vrata“.
Prema procjeni serdara Vukotića, sledeći dan bio je ključan, zato napušta štab u Kolašinu i odlazi na položaje kod Mojkovca, gdje sa brigadirom Petrom Martinovićem i članovima divizijskog štaba donosi odluku da se izvrši kontranapad.
U zoru, na Božić, 7. januara, Uskočki bataljon, pod okriljem noći i jutarnje magle, kreće ka neprijateljskim položajima.
U snijegom zavejanim brdima počinje borba, uz grmljavinu topova i zvukove bajoneta. Sa njihove desne strane nalazi se Kolašinski bataljon, i kad se borba rasplamsala, našli su se jedni pored drugih.
Uskočki bataljon je hrabro izdržao napade, omogućavajući Kolašinskoj brigadi napad na Bojinu njivu. Pet bataljona i dvije čete izviđača Kolašinske brigade i Prvi i Treći regrutski bataljon iz Drobnjačko-uskočke brigade kreću u siloviti napad.
U borbu se kasnije uključuje i glavnina Drobnjačkog bataljona. Juriš i protivjuriš se ređaju skoro bez prestanka. Glavni napad prema Bojnoj njivi izvodi Rovački bataljon pod komandom Milinka Vlahovića, koji uspeva da posle toliko juriša i napada u snažnom protivjurišu zauzme kosinu koja se sa Razvršja spušta ka Bojinoj njivi.
Međutim, Austrougari uvode svoje zadnje rezerve i tako, pred nadmoćnijim neprijateljem, Rovčani su bili primorani da se povuku. Ostali položaji Kolašinske brigade su zadržani. Desno od Rovačkog bataljona borili su se Prvi i Treći regrutski bataljon, sastavljeni od mladića starih od 18 do 21 godine.
Kako su svi bili mladi, jaki i poprilično uvježbani od obučenih oficira, njima su davani specijalni zadaci, pa im je i povereno da povrate Bojinu njivu, koja je bila dobro branjena sa tri reda bodljikave žice i mitraljezima u rovovima.
Prvi juriš nije uspio. Počinju i drugi siloviti juriš, ne brinući za žice i granate koje su besomučno padale. I taj drugi juriš je odbijen, tako da je Bojina njiva ostala u rukama Austrougara. Serdar Janko Vukotić naređuje da se jedina rezerva, Drobnjački bataljon, uvede u borbu i po „svaku cijenu“ zauzme Bojina njiva.
Bataljon je otpočeo napad i uspio da zauzme prvi red rovova, ali ne i drugi, pa su se vratili na polazne položaje. Posle kratkog predaha i pripreme, sve tri čete poravnavaju se u jednu liniju, i posle kratke paljbe svi zajedno kreću u siloviti juriš.
Neprijatelj se nije mogao oduprijeti brzom prodoru Drobnjaka, koji su uletali u rovove i borbom izbliza, na nož i bajonet, zauzimali jedan po jedan. Pod silinom juriša, neprijatelj napušta Bojinu njivu.
Nakon zatišja, general Rajner, koji se ne miri sa gubitkom Bojine njive, uvodi svoje zadnje snage iz rezerve, 205 brigadu, i posle snažne topovske paljbe kreće u napad na položaje Drobnjaka i Rovčana, ali je prvi napad žestoko odbijen.
Vidjevši da bi možda to dovelo i do sloma njegovih snaga, general Rajner sa isukanim mačem staje na čelo svoje poslednje rezerve i predvodi napad. Borbe su trajale sve do mraka, ali su svi ostali na svojim položajima.
Borbe oko Mojkovca su vođene još nekoliko dana, ali ne onom jačinom kao što su bile 6. i 7. januara.
Crnogorska vojska po organizaciji, tehničkoj spremi i obučenosti nije se mogla mjeriti sa savremenim vojskama tog doba. Ona je pretežno bila formirana na teritorijalno-plemenskoj osnovi. Izuzev regrutskih bataljona, to je bila vojska milicijskog tipa – „naoružani narod“.
Početkom 20. vijeka Crna Gora je dobila nekoliko dragocenih tovara oružja iz Rusije, koji će joj biti od velike pomoći u oslobodilačkim ratovima 1912. i 1913, ali i u Prvom svjetskom ratu. U tovaru koji je isporučen u Kotoru bilo je 12.000 pušaka sistema „maliher“ u narodu odmah prozvane „moskovke“.
Nešto kasnije Rusija u Crnu Goru šalje i nekoliko topova tipa „obuhovski“. Bijući boj za bojem „moskovke“ su neohlađene ušle u Prvi svjetski rat, pregorelih cevi ali sačuvanih bajoneta koji su bili dugački gotovo koliko i puške. Ti bajoneti će biti presudni u borbama prsa u prsa sa austougarskim vojnicima, čije su puške „mauzerke“ imale znatno kraće noževe.
Na Mojkovcu je bilo osam mitraljeza većinom ruskih, ali je bilo i austrijskih, otetih u prethodnim borbama. Crnogorska Sandzačka vojska u Mojkovačkoj bici imala je 22 laka topa i samo dvije teške ruske haubice.
Pored ruskih topova sistema „obuhovski“, u bici na Mojkovcu učestvovali su i njemački „krupovi“ i francuski „debanžovi“.
Dvije teške haubice, jedine kojima je raspolagala čitava crnogorska vojska, tokom borbi 1915. godine premiještane su sa bojišta na bojište od Drine i Višegrada do Mojkovca. Tri dana prije bitke hubice su izvučene na vrh Malog preprana, koji gleda na Podbišće, odakle će u zoru 6. januara početi da tuku po neprijateljskim položajima.
U sastavu crnogorske Sandzačke vojske nalazile su se i tri srpske baterije. One su još na Drini pridodate vojsci serdara Janka Vukotića. Hrabrošću svoje posade i komandira kapetana Dragoljuba Mladenovića, te baterije su se proslavile i ostale u sjećanju svakog vojnika.
Srpski ariljerci, znatno vičniji od crnogorskih u rukovanju topovima, posebno lakim francuskim „debanžovcima“, na zajedničkim položajima koristili su svako zatišje da crnogorskim tobdzijama prenesu svoje znanje.
Tri srpske baterije dobile su i izvršile poslednje naređenje, smjestivši se uoči bitke lijevo od Preprana, iznad samih Polja, na brdu zvanom Borovnjak.
Na Badnje veče, kada je rodbina iz krajeva bližih Mojkovcu došla da obiđe vojnike i donese im sve što se imalo, bateriju kapetana Mladenovića i druge dvije srpske baterije obišla je grupa crnogorskih staraca i žena.
Starci su zamolili Mladenovića da im pokaže topove, a kada je on udovoljio njihovoj želji, po starom crnogorskom običaju nazdravljalo se ne samo vojnicima već i topovima, dok su žene iz torbi vadile čarape, rakiju i hranu i time darovale srpske vojnike.
„Iako zalud“, kako je serdar Janko Vukotić rekao u poslednjoj poruci svojim junacima, bitka je dobijena i okončana 10. januara, a slava oružja crnogorske Sandzačke vojske u, kako su ga Crnogorci nazivali, Veljem ratu, krunisana je mojkovačkom pobedom i ispunjenjem duga prema bratskoj srpskoj vojsci.
Djelovi dvije austrougarske divizije, 53. i 62, ukupno 14 bataljona, zaustavljeno je i natjerano na povlačenje. Tri velika dana na Mojkovcu protekla su u neprekidnim borbama. Crnogorska Sandzačka vojska je bila svjesna da je to bitka za uspješno povlačenje srpske vojske zbog čega austrougarska armija nije uspjela da zatvori „mojkovačka vrata“.
Ta kapija je ostala slobodna čak i kada je srpska vojska već preko Albanije izbijala na more.
Još ne znajući za katastrofu, za više od 280 topova koji su četiri dana i četiri noći, po naređenju generala Vebera, tukli po Lovćenu, crnogorski promrzli i izgladneli vojnici su na Mojkovcu odbranili staru granicu na Tari.
Vijest o padu Lovćena nekoliko dana kasnije djelovala je kao grom iz vedra neba, jer je svaki od vojnika znao: kada padne Lovćen palo je Cetinje, a kada padne Cetinje pala je i Crna Gora.
Nastala je čudna situacija u kojoj pobjeđeni neprijatelj biježi, a pobjednik treba da napusti položaj ne znajući kome da ostavi Mojkovac, kome mrtve na položajima, kome artiljeriju i toliko željene mitraljeze i haubice.
Poslednje naređenje štaba crnogorske Sandzačke vojske izdato je jednom naredniku iz Štitarice. Narednik se zvao Novak Vuković, a naređenje je glasilo: uništiti sva oružja da ne bi koristilo neprijatelju.
Topovi su zakopavani ili bacani niz Taru, a jedan vod je čitavu noć i dan sakupljao i donosio na gomilu topovske granate, mitraljeze, barut i municiju.
Kada je sve što se moglo sakupilo, narednik Vuković je zapalio barut. Uslijedio je ogroman plamen i eksplozija koja se čula sve do Kolašina, Rovaca i Morače. Dok su letjela i padala parčad čelika po obližnjim kućama i snijegom prekrivenim livadama, vojnici su plakali.
Najveći značaj Mokovačke bitke bilo je sprječavanje austrougarske vojske da presječe povlačenje srpske vojske preko albanskih i crnogorskih planina, i dalje ka Krfu.
Mojkovačka bitka je u narodu poređena sa Termopilama, a pamte se i riječi vladike Nikolaja: „Da nije bilo smrti na Mojkovcu, ne bi bilo ni vaskrsa na Kajmakčalanu.“
O junaštvu crnogorske vojske najbolje svjedoče riječi austrougarskih oficira, učesnika bitke.
Pukovnik Rihter je zapisao da „hrabrost crnogorskog vojnika nema premca u istoriji ratova“.
General Hecendorf, prema sopstvenom priznanju, nije očekivao da će crnogorska vojska na Mojkovcu pružiti takav otpor i onemogućiti njegova dejstva za odsjecanje makar jednog dijela srpske vojske u povlačenju. Mnogo kasnije on će reći: „Borili smo se protiv junaka iz bajke…“